بررسی و تحلیل پنج نماد کهن الگویی در شاهنامه فردوسی براساس مکتب روانکاوی یونگ

نقد ادبی از جمله موضوعاتی است که در ادبیات جایگاه ویژه ای دارد و توجه بسیاری از محققین و مخاطبان ادبیات را به خود جلب نموده است. امروزه بررسی متون ادبی براساس «نقد روان شناسانه» یکی از رایج ترین انواع نقدهاست که براساس آن منتقد، روح هنرمند را می کاود و به لایه های پنهان روح و ذهن او پی می برد و از این طریق هنر او را بهتر می شناسد و به دیگران نیز بهتر می شناساند. در این میان یکی از مکتب های مورد توجه منتقدان ادبی، مکتـب روان شنـاسی تحلیلی کارل گوستاو یـونـگ روان شناس مشهور سوییسی است که در نیمه ی دوم سده ی بیستم توسط او بنیان نهاده شد. طبق نظریه ی یونگ هنرمند و شاعر با بهره گیری از محتویات ناخودآگاه جمعی کهن الگوها به آفرینش هنری دست می زند. از رهگذر رشد این مکتب و توجه وافر یونگ به اسطوره ها و کهن الگوها، نقد دیگری به نام «نقد کهن الگویی» یا «نقد اسطوره ای» در میان منتقدان رواج یافته است. این نقد به دنبال برقراری ارتباط میان اثر ادبی و سلسله الگوهای ذهنی است که در ضمیر ناخودآگاه فرد قرار گرفته اند. بر اساس نقد کهن الگویی ناخودآگاه جمعی نقشی اساسی در پیدایش نمادها دارد و ریشه خلاقیت های هنری را می باید در بهره گیری از این نمادها جستجو کرد. بخش مهمی از نقد کهن الگویی به بررسی ارتباط بین ادبیات و روان شناسی می پردازد و بر نحوه خلاقیت های هنری و ادبی تأکید می کند. یونگ برای آفرینش هنری دو جنبه قائل است. یکی «شیوه ی آفرینش روان شناختی» یعنی شیوه ای از آفرینش هنری که برخاسته از خودآگاه است و دیگری «شیوه ی آفرینش دیده ورانه یا رویایی و یا خودانگیخته» که کاملاً برخاسته از ناخودآگاه است. بدین ترتیب می توان برای تحلیل متون ادبی و به ویژه متون حماسی و اسطوره ای از ظرفیت های نقد کهن الگویی استفاده کرد. شاهنامه ی فردوسی در جایگاه یکی از بزرگترین شاهکارهای ادب فارسی، اثری است که دارای عناصر و نمادهای فراوان اسطوره ای و حماسی و کهن الگویی است و از این رو منبع و بستری مناسب برای پژوهش در این حوزه ی نسبتاً جدید نقد ادبی به شمار می رود. از آن جا که نمادهای کهن الگویی در شاهنامه فراوان است و بررسی همه ی آن ها در یک رساله امکان پذیر نیست؛ در این پژوهش به بررسی پنج نماد مهم کهن الگوییِ «اژدها»، «پیر فرزانه»، «سفر قهرمان»، «رویین تنی» و «قهرمان شکست ناپذیر» براساس مکتب روانکاوی یونگ و مبتنی بر نقد روانشناسانه و اسطوره گرا خواهیم پرداخت و چگونگی تبلور هر یک از این کهن الگوها را در حماسه ی ملی ایران تبیین خواهیم کرد.